Arka czasu, czyli wielka ucieczka Rafała od kiedyś przez wtedy do teraz i wstecz

Ulubionym zajęciem Rafała jest czytanie książek, szczególnie przygodowych i fantastycznych. Chłopiec mieszka z dziadkiem w warszawskim getcie i mimo otaczających go tragicznych realiów regularnie odwiedza bibliotekę – pewnego dnia sięga po Wehikuł czasu (1895) Herberta George’a Wellsa, klasyczną powieść fantastyki naukowej. W opowieści o konflikcie między mrocznymi Morlokami i uciskanymi przez nich Elojami Rafał widzi analogię do własnego życia pod okupacją niemiecką oraz codzienności getta i czasu Zagłady. W Arce czasu niczym mantra pojawia się słowo „KIEDYŚ” pisane zawsze wielkimi literami: w rozumieniu Rafała odnosi się ono zarówno do przeszłości, jak i przyszłości, pozwala na porównanie okropnej współczesności do tego, co było kiedyś, ale także daje możliwość snucia marzeń o tym, co nastąpi po wojnie. W obliczu narastającego w getcie terroru dziadek Rafała opłaca przeszmuglowanie chłopca na tzw. aryjską stronę, gdzie bohater znajduje kryjówkę w ogrodzie zoologicznym. W pewnym momencie wsiada nawet do Wehikułu Czasu i przenosi się do przyszłości, czyli roku 2013 (roku wydania powieści). Po niedługim czasie wraca jednak do czasu II wojny światowej, a podróż napełnia Rafała nadzieją, że przyszłe „KIEDYŚ” na pewno nastąpi. Po tym, jak niemieccy żołnierze szturmują teren w okolicy ogrodu zoologicznego chłopiec zostaje przeniesiony do mieszkania starszej kobiety, w którym udaje mu się przetrwać wojnę.

Arkę czasu wyróżnia łączenie konwencji realistycznej z fantastyczną (podróż w czasie) oraz osadzenie wydarzeń po tzw. aryjskiej stronie – to tam ma miejsce spora część akcji. W tekście Szczygielskiego można odnaleźć fragmenty inspirowane zachowanymi relacjami o Zagładzie, pismami Janusza Korczaka czy wspomnieniami Janiny Żabińskiej, która wraz z mężem Janem (dyrektorem Warszawskiego Ogrodu Zoologicznego) ukrywała na terenie zoo Żydów szmuglowanych z warszawskiego getta. Ponadto autor przywołuje w powieści miejsca związane z dzielnicą żydowską, również te mniej znane i rzadko pojawiające się w literaturze dziecięcej, w tym miejską kuchnię CENTOS czy bibliotekę przy ul. Leszno 67, z której zbiorów korzysta Rafał (rzeczywiście pod tym adresem mieściła się wypożyczalnia książek, jedna z ponad 20 podobnych placówek ulokowanych w warszawskim getcie). Wszystko to świadczy o świetnym przygotowaniu merytorycznym autora. Ponadto do tekstu dołączone zostały przypisy oraz „Posłowie, czyli co chciała wiedzieć pierwsza czytelniczka książki”, w którym Szczygielski mówi o swoich inspiracjach, przeczytanych lekturach związanych z Zagładą oraz opisanych w Arce czasu wydarzeniach i postaciach.

Bibliografia:

• Bolińska, M., Marcina Szczygielskiego spotkanie ze źródłem (Ludzie i zwierzęta Antoniny Żabińskiej), [w:] (Od)pamiętywanie – gry z przeszłością w literaturze dla dzieci i młodzieży, red. B. Niesporek-Szamburska, M. Wójcik-Dudek, Katowice 2018, s. 119–134;
• Ippoldt, L., Dziecko a wojna – literatura dla dzieci o tematyce wojennej na wybranych przykładach polsko- i niemieckojęzycznych, „Orbis Linguarum”, nr 48, 2018, s. 501–504 (s. 503);
• Janus-Sitarz A., Gry wyobraźni a oswajanie przestrzeni strachu. Czasy Holokaustu w literaturze dla dzieci, [w:] Wolność i wyobraźnia w literaturze dziecięcej, red. A. Czabanowska-Wróbel, M. Kotkowska, Kraków 2017, s. 195–206;
• Jarzyna, A., Szlemiele. Zwierzęta wobec Zagłady w literaturze dla dzieci, „Narracje o Zagładzie”, nr 2, 2016, s. 235–256;
• Jarzyna, A., Post-koiné. Studia o nieantropocentrycznych językach (poetyckich), Łódź 2019 (s. 191–214);
• Jeziorkowska-Polakowska, A., „biała plamka na tle MURU to ja…” – angielski buldog opowiada o Zagładzie, [w:] (Nie)zapomniane zwierzęta, red. E. Łoch, D. Piechota, A. Trześniewska-Nowak, Gdańsk 2021, s. 129–161 (s. 132);
• Kania, A., Lekcja (nie)obecności. Dziedzictwo polsko-żydowskie w edukacji polonistycznej, Kraków 2017 (s. 94, 106);
• Karczewska, A., „Tylko czy niebo nadal istnieje?” Bóg w najnowszej dziecięcej literaturze o Zagładzie, [w:] Wiara i niewiara. Literackie realizacje wobec doświadczenia Zagłady, red. P. Kalwiński, A. Karczewska, Lublin 2018, s. 69–88;
• Karczewska, A., Pamięć i empatia. O dziecięcej literaturze Zagłady, [w:] Pamięć o Zagładzie w polskojęzycznej i niemieckojęzycznej literaturze autorek i autorów drugiego oraz trzeciego pokolenia post-Szoah / Das Gedächtnis an die Shoah in der polnischen und deutschsprachigen Literatur von Autorinnen und Autoren der zweiten und dritten Post-Shoah-Generation, red. I. von der Lühe, S.J. Żurek, Lublin 2019, s. 265–300;
• Kasperek, A., „Szlemiel” i „Arka czasu” jako przykłady współczesnej literatury dla dzieci poruszającej tematykę Zagłady, [w:] Zdeptane dzieciństwo. II wojna światowa i jej wpływ na sytuację dzieci, red. A. Bartuś, P. Trojański, Oświęcim 2017, s. 329–335;
• Kmiecik, I., Pamięć o Zagładzie w postmodernistycznej baśni – XY Joanny Rudniańskiej, [w:] (Od)pamiętywanie – gry z przeszłością w literaturze dla dzieci i młodzieży, red. B. Niesporek-Szamburska, M. Wójcik-Dudek, Katowice 2018, s. 135–146 (s. 135, 137);
• Kmiecik, I., Empatyzacja w powieści Arka czasu Marcina Szczygielskiego, [w:] Pamięć o Zagładzie w polskojęzycznej i niemieckojęzycznej literaturze autorek i autorów drugiego oraz trzeciego pokolenia post-Szoah / Das Gedächtnis an die Shoah in der polnischen und deutschsprachigen Literatur von Autorinnen und Autoren der zweiten und dritten Post-Shoah-Generation, red. I. von der Lühe, S.J. Żurek, Lublin 2019, s. 317–327;
• Kostecka, W., Once Upon a Time There Was a War: The Use of Fairy-tale Conventions in Contemporary Polish Literature for Children about Refugees, „Maska”, nr 36, 2017, s. 33–49 (s. 33, przyp. 2);
• Kowalska-Leder, J., Literatura polska ostatniego dziesięciolecia wobec Zagłady – próby odpowiedzi na nowe wyzwania, „Zagłada Żydów. Studia i materiały”, nr 10, 2014, s. 768–802 (s. 789);
• Krajewska, A.M., Młodzieżowe książki o najnowszej historii Polski wydane w ostatnich latach – przegląd subiektywny, „Guliwer”, nr 3, 2018, s. 69–76 (s. 73);
• Michułka, D., Przełamywanie granic książki dla dziecka. Ostatnie przedstawienie panny Esterki Adama Jaromira jako lektura o czytaniu pamięci, „Dydaktyka Polonistyczna”, nr 2 (11), 2016, s. 98–107 (s. 99);
• Michułka, D., Gregorowicz, Ł., Czytanie pamięci – doświadczenie – emocje. Narracje literackie młodego czytelnika – teoria i praktyka odbioru (Rutka Joanny Fabickiej), „Polonistyka. Innowacje”, nr 7, 2018, s. 41–58 (s. 45);
• Olszewska, B., Konwencja pamiętnika, dziennika, autobiografii w książkach o wojnie dla młodego czytelnika, [w:] (Od)pamiętywanie – gry z przeszłością w literaturze dla dzieci i młodzieży, red. B. Niesporek-Szamburska, M. Wójcik-Dudek, Katowice 2018, s. 101–117;
• Roszak, J., Czarne sezony. Czarne latawce. O dziecięcych bibliotekach w gettach, „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo”, nr 9 (12) cz. 2, 2019, s. 231–244 (s. 240–241);
• Rybak, K., „Grandma Zilbersztajn’s Christmas Bauble [Bombka babci Zilbersztajn]”, Our Mythical Childhood Survey;
• Rybak, K., Hide and Seek with Nazis. Playing with Child Identity in Polish Children’s Literature about the Shoah, „Libri & Liberi”, nr 6 (1), 2017, s. 11–24;
• Rybak, K., Żyd i uchodźca. Znaczące powinowactwa narracyjne w polskiej literaturze dziecięcej ostatniej dekady, „Czy/tam/czy/tu. Literatura dziecięca i jej konteksty”, nr 2, 2017, s. 44–62;
• Rybak, K., I (nie) żyli długo i szczęśliwie. Konstrukcje zakończeń w polskiej literaturze dziecięcej o Zagładzie, “Literatura Ludowa”, t. 63, nr 1, 2019, s. 10–23;
• Rybak, K., Dzieciństwo w labiryncie getta. Recepcja mitu labiryntu w polskiej literaturze dziecięcej o Zagładzie, Warszawa 2019;
• Rybak, K., Stosunki polsko-żydowskie i Zagłada w polskiej literaturze dziecięcej XXI wieku, [w:] Stosunki polsko-żydowskie, t. 2, Kultura. Literatura, sztuka i nauka w XX wieku, red. Z. Trębacz, Warszawa 2020, s. 171–187;
• Rybak, K., Zagłada i ideologia w polskiej literaturze dziecięcej XXI wieku, „Narracje o Zagładzie”, nr 1(7), 2021, s. 155–173 (s. 159, 163);
• Rybak, K., „Zupełnie inne miasto”. Obrazy warszawskiego getta w polskiej literaturze dziecięcej XXI wieku, „Dzieciństwo. Literatura i Kultura”, nr 3(1), 2021, s. 67–84;
• Rybak, K., Obrazowanie Zagłady. Narracje holokaustowe w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży, Warszawa 2023;
• Sadowska, D., „Bajki-nie-bajki” czyli II wojna światowa w wybranych polsko- i niemieckojęzycznych utworach dla dzieci z ostatnich 15 lat ze szczególnym uwzględnieniem Asiuni Joanny Papuzińskiej, „Orbis Linguarum”, nr 48, 2018, s. 169–187;
• Sałatarow, A., Trauma i pamięć w utworach Henryka Grynberga i Arce czasu Marcina Szczygielskiego, „Czy/tam/czy/tu. Literatura dziecięca i jej konteksty”, nr 1–2, 2020, s. 34–47;
• Skowera, M., Polacy i Żydzi, dzieci i dorośli. Kto jest kim w Kotce Brygidy Joanny Rudniańskiej i Bezsenności Jutki Doroty Combrzyńskiej-Nogali, „Konteksty Kultury”, t. 11, nr 1, 2014, s. 57–72 (s. 59);
• Skowera, M., Różne odcienie dzieciństwa w utworze Agnieszki Suchowierskiej Mat i świat, „Litteraria Copernicana”, nr 3 (23), 2017, s. 127–138 (s. 129, przyp. 8);
• Skowera, M., „Jutka’s Insomnia [Bezsenność Jutki]”, Our Mythical Childhood Survey;
• Slany, K., Rutka Joanny Fabickiej jako przykład postpamięciowej literatury dla dzieci, „Maska”, nr 35, 2017, s. 81–94 (s. 82);
• Szumal, M., Ada Judytka i zaginiony tałes. Dziecięcy klucz do wielokulturowego Białegostoku, „Polonistyka. Innowacje”, nr 9, 2019, s. 131–140 (s. 133, przyp. 7);
• Szumal, M., Między przeszłością a teraźniejszością. Literackie portrety prześladowanych w perspektywie dydaktyki polonistycznej, „Polonistyka. Innowacje”, nr 13, 2021, s. 127–143;
• Tomczok, M., Anna Mach, Świadkowie świadectw. Postpamięć Zagłady w polskiej literaturze najnowszej; Małgorzata Wójcik-Dudek, W(y)czytać Zagładę. Praktyki postpamięci w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży, „Zagłada Żydów. Studia i materiały”, nr 13, 2017, s. 795–801 (s. 800);
• Wójcik-Dudek, M., Dzieci i książki w Bibliotece Shoah, [w:] (Przed)szkolne spotkania z lekturą, red. B. Niesporek-Szamburska, M. Wójcik-Dudek, współpr. A. Zok-Smoła, Katowice 2015, s. 81–95;
• Wójcik-Dudek, M., Konieczność śladu. Kanony literatury dla dzieci i młodzieży, „Narracje o Zagładzie”, nr 1, 2015, s. 96–116 (s. 105 przyp. 27);
• Wójcik-Dudek, M., Między udziecinnieniem a infantylizacją Zagłady, [w:] Światy dzieciństwa. Infantylizacje w literaturze i kulturze, red. M. Chrobak, K. Wądolny- Tatar, Kraków 2016, s. 435–449 (s. 445, 447);
• Wójcik-Dudek, M., Matka – depozytariuszka sytości i głodu. Literatura dla dzieci i młodzieży wobec Zagłady, [w:] Kuchnia i stół w komunikacji społecznej. Tekst, dyskurs, kultura, red. W. Żarski przy współpracy T. Piaseckiego, Wrocław 2016 s. 449–458 (s. 453, 456 przyp. 26);
• Wójcik-Dudek, M., Zamieszkać w Zagładzie. Geografia Holocaustu w literaturze dla dzieci i młodzieży, [w:] Geografia krain zmyślonych. Wokół kategorii miejsca i przestrzeni w literaturze dziecięcej, młodzieżowej i fantastycznej, red. W. Kostecka, M. Skowera, Warszawa 2016, s. 43–56;
• Wójcik-Dudek, M., W(y)czytać Zagładę. Praktyki postpamięci w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży, Katowice 2016;
• Wójcik-Dudek, M., Płynna postpamięć – motywy akwatyczne w literaturze osobnej podejmującej problematykę Holokaustu, [w:] Żywioły w literaturze dziecięcej. Woda, red. A. Czabanowska-Wróbel, K. Zabawa, Kraków 2017, s. 201–217;
• Wójcik-Dudek, M., „Efekt” Zagłady w polskiej współczesnej literaturze dla dzieci i młodzieży, [w:] Wiara i niewiara. Literackie realizacje wobec doświadczenia Zagłady, red. P. Kalwiński, A. Karczewska, Lublin 2018, s. 173–187 (s. 178);
• Wójcik-Dudek, M., Doświadczenie ziemi. Zagłada w najnowszej literaturze dla dzieci i młodzieży, [w:] Żywioły w literaturze dziecięcej. Ziemia, red. A. Czabanowska-Wróbel, K. Zabawa, Kraków 2019, s. 243–257 (s. 250–255);
• Wójcik-Dudek, M., Memory Boom and Imaginarium of Holocaust in Polish Literature for Young Readers, „Filoteknos”, nr 10, 2020, s. 309–323 (s. 320);
• Wróblewski, M., Doświadczanie dzieciństwa. Studium z antropologii literatury, Toruń 2019 (s. 181, 183–184).